„Obce rzeczy wiedzieć dobrze jest, swoje, obowiązek” Zygmunt Gloger

Rynek

Rynek jest najstarszą częścią Skępego, ma kształt czworoboku, od narożników pod kątem prostym odchodzą ulice: Sierpecka, Dobrzyńska, Kościelna i aleja 1 Maja, która dawniej nazywała się Piaski. W Rynku stoją ustawione szczytowo kamieniczki z końca XVIII wieku i początku XIX wieku. Zostały zbudowane w stylu barokowo-klasycystycznym. Parterowe budynki z siodłowymi dachami mają w szczytach pięterka. Są to budynki trójosiowe lub czteroosiowe, czyli mają trzy lub cztery otwory w szczycie.

Wiele kamieniczek posiada szczyty wydzielone gzymsem i opilastrowane naroża. Budynki nie zachowały pierwotnego kształtu. Domy odnawiano, ale już w zmienionym kształcie. Były one częściowo murowane, a częściowo drewniane. W niektórych kamieniczkach mieściły się bądź mieszczą się sklepy, więc front był wtedy częściowo zmieniony. Do niektórych dobudowano nową część. Jedynie niektóre kamieniczki zachowały gzyms nad oknami w parterze i nad oknem w pięterku. Mimo tego kamieniczki zachowały szczytowe usytuowanie i siodłowe, czyli dwuspadowe dachy. Niektóre domy posiadają jeszcze gzyms nad oknami na parterze i gzyms nad oknem na piętrze, naroża ujęte pilastrami oraz słabo widoczne spływy lub uskoki.

Na środku Rynku od 1979 roku stoi metalowa figura koziołka. W taki sposób skępscy rzemieślnicy uhonorowali kozy, które w okresie międzywojennym i po wojnie hodowano w gospodarstwach.

Nieistniejącym obiektem jest murowany budynek karczmy postawiony w pierwszej połowie XIX wieku. Był to obiekt parterowy, zbudowany z cegły i otynkowany. Wzniesiony na planie prostokąta. Posiadał dach naczółkowy nakryty dachówką. Od frontu miał ganek wsparty na kolumnach. Układ wnętrz był dwutraktowy. Dawna karczma była ustawiona kalenicowo, czyli frontem do ulicy. Budynek posiadał ryzalit tylny (na osi elewacji tylnej) zwieńczony trójkątnym szczytem z półkolistym okienkiem. W budynku było przedszkole oraz urząd gminy. Obiekt spłonął i nie został odbudowany.

Kościół pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego

Kościół parafii Miłosierdzia Bożego mieści się przy ul. Kościelnej. W tym miejscu na wzniesieniu stał drewniany kościół, który uległ dwukrotnemu spaleniu. Pierwsze wzmianki o parafii Skępe pochodzą z 1453 roku. Prawdopodobnie wtedy pobudowano pierwszy drewniany kościół parafialny. Mikołaj Kościelecki wyznaczył miejsce pod budowę, dał ziemię, prawo połowu ryb i inne przywileje. Pierwszy kościół był pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Małgorzaty Panny i Męczenniczki.

Zabudowa Skępego była drewniana, więc czasem ulegała spaleniu. Podobnie stało się z drewnianym kościółkiem. W 1617 roku świątynia spłonęła. W XVII wieku właściciel Skępego, Stanisław Garwaski ufundował nowy drewniany kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa. Na początku XVIII wieku kościół spłonął. Nowym właścicielem miasteczka został Józef Paweł Zieliński i on był fundatorem nowego kościoła parafialnego w Skępem pobudowanego w 1722 roku. W latach 1818-1820 pozostałość po dawnym kościele parafialnym rozebrano. Obok kościoła znajdował się cmentarz. W 1777 roku agendy parafialne przeniesiono do kościoła i klasztoru bernardynów w Wymyślinie. Bernardyni zostali zobligowani przez biskupa płockiego do przejęcia parafii.

W 1996 powstała nowa parafia Miłosierdzia Bożego w Skępem. Początkowo msze odbywały się pod prowizorycznym daszkiem. Potem pobudowano drewnianą kaplicę. Od października 1997 roku msze odbywały się już w kościele. W kolejnych latach wzniesiono budowlę murowaną. Wokół kościółka był cmentarz oraz drewniana dzwonnica. W dzwonnicy zawieszono dzwony z rozebranego kościółka. Skępska legenda głosi, że gdy stary kościół przewrócił wicher, dzwony z jego wieży potoczyły się ze wzgórza i utonęły w jeziorze. Od tego czasu niektórzy ludzie słyszą podobno głos dzwonów, a jezioro ma nazwę Jezioro Święte. Takie dzwonnice budowano na planie kwadratu w konstrukcji słupowo-ramowej, o ścianach pionowych, szalowanych deskami i przykrywano dachami namiotowymi. W związku z budową nowego kościoła drewnianą dzwonnicę rozebrano.

Cmentarz żydowski

Gmina żydowska w Skępem należała do gmin małych. Przed II wojną światową liczyła od 300 do 330 osób. Cmentarz żydowski o powierzchni około 0,20 ha – mieści się przy ul. Rybackiej, na skarpie nad Jeziorem Małym. Teren jest porośnięty lasem należącym do Urzędu Miasta i Gminy w Skępem. Na cmentarzu zachował się duży fundament grobowca oraz kilka podstaw macew. Miejsce zostało całkowicie zniszczone. Od strony ul. Rybackiej stał dom. Mógł pełnić rolę domu przedpogrzebowego lub pomieszczenia gospodarczego.

Przy ulicy Dobrzyńskiej 8 znajduje się dom rabina. Do grudnia 1939 roku mieszkał w nim rabin. Dom jest usytuowany szczytowo do ulicy. Ma gzymsy nad oknami oraz opilastrowane naroża. Ozdobny gzyms dzieli szczyt domu. Oprócz mieszkania rabina prawdopodobnie w tym domu była szkoła. Przy ulicy Dobrzyńskiej istniała drewniana bożnica (bóżnica). Została spalona podczas wojny. W tej części Skępego pozostał dom, w którym była mykwa (łaźnia). Od 2019 trwają prace nad upamiętnieniem miejsca pochówku społeczności żydowskiej w Skępem.

Cmentarz parafii rzymsko-katolickiej

Cmentarz parafii rzymsko-katolickiej mieści się przy głównej ulicy, czyli alei 1 Maja 7. Został założony pod koniec XIX wieku. Znajduje się między ulicą Plażową a Okopową. Od ulicy Okopowej widać mur cmentarny zrobiony z polnych kamieni. Od ulicy Plażowej podobnie jak od ulicy Okopowej można wejść przez wąskie metalowe furtki. Główna brama została zbudowana w stylu neogotyckim. Jest zwieńczona ostrołukową arkadą. Po jej obu stronach symetrycznie pobudowano furtkę i podobną do niej zamurowaną niszę. Cmentarz podzielono na kwatery. Przy głównych alejkach znajdują się stare grobowce, do których należy groby rodziny Antoniego i Magdaleny Szałowskich oraz Józefa Roeflera, Urbanowicza czy Nerlewskich.

Pod koniec XIX wieku na środku pobudowano kaplicę rodową Bieniewiczów. Budowla została wzniesiona na planie koła. Ozdobiono ją prostokątnym ryzalitem. Na okrągłym dachu znajduje się czworoboczna skrzynka (latarnia) z namiotowym daszkiem zwieńczona krzyżem. W budowli są dwa okna zamknięte półkoliście. Oprócz kaplicy Bieniewiczów znajduje się prostokątna kaplica rodziny Łukowskich.

Stare grobowce mają różne kształty i zdobnictwo. Są zdobione motywami roślinnymi. Niektóre mają kształt kolumny. Pozostało jeszcze wiele krzyży z kutego żelaza, których wykonawcami byli miejscowi kowale. Materiałem, z którego robiono nagrobki, był piaskowiec. Wiele nagrobków to zabytki.

Grobla i grodzisko Okop

Grobla została usypana przez mieszkańców w latach dwudziestych XX wieku. Dziedzic Stanisław Zieliński skarżył się, że skępianie „wyławiają mu ryby”. Mieszkańcy postanowili zbudować groblę. Wbijali pale w dno jeziora, oplatali wikliną i sypali piasek. Nocą dziedzic zrzucił ładunek wybuchowy i zniszczył część usypanego wału. Sprawa znalazła finał w sądzie grodzkim w Toruniu. Wygrali mieszkańcy, którzy dokończyli budowę grobli. Dzieli ona jezioro na dwie części – Jezioro Małe (Skępskie) i Jezioro Wielkie (Dworskie).

Grodzisko Okop w Skępem jest położone na przesmyku wschodniej części Jeziora Skępskiego Wielkiego. Gród badali: R. Jakimowicz (1922), J. Delekta (1939) i A. Gajda. Badania sondażowe zarejestrowały sześć różnych warstw: warstwa brunatnej, piaszczystej próchnicy, ciemnej próchnicy piaszczystej, brunatny piasek z próchniczną domieszką, szary piasek, czarna próchnica kulturowa i calcowy żółty piasek stanowiący ostatni najgłębszy poziom. Grodzisko skępskie, zwane potocznie Okopem, jest przykładem nizinnego grodziska pierścieniowatego. Okop został ulokowany na dość płaskim terenie. Stanowi zabytek archeologiczny i został wpisany do rejestru zabytków pod numerem 116/127/C. Grodzisko zostało zniszczone w 1958 roku, gdyż zbudowano w tym miejscu amfiteatr, zmieniając w ten sposób około 60% obiektu. Ma ono kształt owalny. W centralnej części znajduje się betonowy krąg oraz podwyższenie służące jako scena. Naokoło usypano wał, który obsadzono drzewami i krzewami. Gród został bezpowrotnie zniszczony. Obiekt był prawdopodobnie użytkowany w XI-XIII wieku. Na szczególną uwagę zasługuje rosnąca tu sosna Banksa. Miejsce grodziska oznaczono tablicami.

Kapliczka w Borku lub kaplica „Na Borku”

Kapliczka w Borku mieści się na terenie parku zwanym Borek. Było to miejsce pochówku bogatych mieszkańców Skępego i okolic. Były tu katakumby, cmentarz grzebalny i kapliczka w stylu barokowym (1755). Wszystko zniszczyli Niemcy podczas II wojny światowej. Kapliczkę odbudowano po wojnie w 1947 roku jako wotum wdzięczności za ocalenie zdrowia.

Borek posiada bogatą historię. Jego przeszłość wiąże się z usytuowanym niedaleko sanktuarium Matki Boskiej Skępskiej. Wierni – jak głosi legenda – doznawali w Borku objawień Matki Bożej. Zofia Kościelecka, córka dziedzica Mikołaja Kościeleckiego, sprowadziła z Poznania figurkę Matki Boskiej. Umieściła ją w kaplicy, ale pewnej nocy figurka zniknęła, a  rankiem odnaleziono ją w Borku. Przeniesiono ją do kaplicy na swoje miejsce, ale ona znikała kilkakrotnie. Wreszcie ludzie uprosili Matkę Boską, by pozostała w nowo budowanym kościele. Od tego jednak czasu Borek został otoczony szczególnym szacunkiem. Otynkowana kapliczka jest zbudowana z cegły. Pobudowano ją na planie prostokąta. Posiada kolebkowe sklepienie. Ściana frontowa jest zwieńczona szczytem, który jest ujęty spływami zakończonymi trójkątnie. Pośrodku znajduje się wnęka zamknięta półkoliście. Daszek kaplicy z naczółkiem pokryto dachówką. Całość obiektu posiada skromne cechy barokowe. Wyposażenie kaplicy stanowi drewniany ołtarzyk, na którym znajduje się ludowa rzeźba Matki Boskiej Skępskiej pochodząca z przełomu XIX i XX wieku. Rzeźbę wykonał Maciej Miłkowski – jeden z rzeźbiarzy ze znanego rodu Miłkowskich.

Zespół Szkół im. W. Łukasińskiego w Skępem

Zespół Szkół im. W. Łukasińskiego w Skępem mieści się przy ul. Wymyślińskiej 2 (dawniej ulica nazywała się Licealna). Szkoła istnieje już od 150 lat. Na teren szkoły wchodzi się przez bramę z czerwonej cegły. Na metalowej konstrukcji widać datę 1867 rok oraz kaganek oświaty – symbol wiedzy i wykształcenia. 1 lutego 1867 roku – na mocy stosownej ustawy wydanej przez władze carskie – otwarto trzyletnie Kursy Pedagogiczne. Przekształcono je potem na Seminarium Nauczycielskie w Wymyślinie. W latach 1946-1969 szkoła kształciła nauczycieli w Liceum Pedagogicznym. Potem utworzono dwuletnie Studium Nauczycielskie o kierunku rolniczym oraz Technikum Rolnicze i Szkołę Przysposobienia Rolniczego. Obecnie szkoła kształci uczniów w technikach i liceach.

Na terenie zespołu szkół znajduje się duży kamień z tablicą upamiętniającą poległych nauczycieli, pracowników szkoły i uczniów. Tablicę ufundowano w lipcu 1957 roku.   

W 1905 roku seminarzyści z Wymyślina brali udział w strajku, nie chcąc uczyć się w języku rosyjskim. „Dla ochrony Rosjan w czasie strajku władze carskie przysłały do Wymyślina kozaków” – pisał Z. Bieńkowski w opracowaniu „Zakład kształcenia nauczycieli w Wymyślinie 1867-1969”. Pewnego razu orkiestra szkolna pod kierunkiem Faustyna Piaska odegrała hymn „Jeszcze Polska nie zginęła…”. Wydarzenie miało miejsce w Borku. Ludzie spacerujący po parku byli przerażeni, bo bali się reakcji władz. Dyrygentowi groziła kara. Okazało się, że inspektor szkoły sprowadził z Moskwy album z nutami. Jednym z utworów muzycznych był „Marsz gwardii cesarskiego pułku ułanów”, który miał taką samą melodię jak „Mazurek Dąbrowskiego”.

Uroczyste otwarcie nowego obiektu miało miejsce 18 października 1965 roku. Gmach w kształcie litery U otwierał ówczesny minister oświaty i wychowania Wacław Tułodziecki, pochodzący z Wymyślina. Był absolwentem Seminarium Nauczycielskiego w 1924 roku. Po prawej stronie stoi internat oddany do użytku w 1970 roku, w którym z powodu małej ilości uczniów, mieszczą się różne instytucje i biura. Swoją siedzibę ma Policja, punkt poradni pedagogiczno-psychologicznej, biuro Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Latem są organizowane obozy sportowe i językowe. Między szkołą a internatem znajduje się boisko.

Stary budynek dawnego Liceum Pedagogicznego, w którym mieściła się szkolna biblioteka, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna i Izba Pamięci Narodowej, stoi opustoszały. Na froncie pozostał metalowy dzwonek i wejście z oryginalnymi drzwiami. Natomiast od tyłu ten budynek wyróżnia ryzalit. Obok jest budynek starego internatu oraz sala gimnastyczna. Teren Zespołu Szkół graniczy z kościołem i klasztorem bernardynów. W dawnych czasach z części klasztoru korzystało liceum pedagogiczne.

Warto zwrócić uwagę na drewnianą werandę, na której pisarka Ewa Szelburg-Zarembina pisała książkę dla dzieci „Najmilsi”. Wraz z mężem Jerzym Z. Ostrowskim, który był dyrektorem Seminarium Nauczycielskiego, mieszkała w Wymyślinie na przełomie 1925/1926.

Kościół i klasztor Bernardynów w Skępem

Kościół pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i klasztor Bernardynów w Skępem znajduje się przy ul. Klasztornej 5. Jest jednym z najpiękniejszych zabytków sakralnych na Ziemi Dobrzyńskiej. Powstał w XVI wieku dla bernardynów sprowadzonych z Koła. W 1495 roku zbudowano drewnianą kaplicę. W latach 1508–1510 wzniesiono kościół parafialny. Wieżę, nawę i część prezbiterium zaprojektował bernardyn Bartłomiej Łoy. Pełnomocnikiem Mikołaja Kościeleckiego był Andrzej Kikolski. Kościół i klasztor w Skępem był zaprojektowany jako budowla późnogotycka. Część kościołów – w tym też kościół i klasztor w Skępem – była oszkarpowana w celu wzmocnienie ścian budowli, co świadczy o nawiązaniu do tradycji gotyckiej.

Obiekt składa się z zabudowań klasztornych oraz kościoła, liczy 6 wież, na środku wirydarza stoi kaplica rodowa Zielińskich, a krużganki o czworobocznym kształcie należą do jednych z najbardziej znanych w Polsce. W ołtarzu znajduje się słynna figura przywieziona z Poznania, nazwana później Matką Boską Skępską. Na cokole rzeźby z lipowego drewna umieszczono datę 1496 rok.

Sanktuarium łączy elementy kilku stylów (od późnego gotyku do baroku). Składa się z trzech głównych części: jednonawowy, orientowany (prezbiterium skierowane na wschód) kościół, murowany klasztor i dziedziniec. W stanie niezmienionym pozostał pełny obwód murów. Nawa i wnętrze zostało zbarokizowane. Prezbiterium było dwukrotnie przedłużone (w 1616 roku i w 1767).

W 1524 roku dobudowano kaplicę pod wezwaniem św. Anny. Została wzniesiona na planie prostokąta. Kaplica łączy się z kościołem trzema arkadami, ma dach pulpitowy, czyli jednospadowy. W ścianach zewnętrznych prezbiterium i na najwyższej wieży występują podziały blendowe. Kaplica na zewnątrz jest wykończona attyką.                              

Falisty przyczółek (naczółek) stanowi zwieńczenie prezbiterium. Spływ to boczna dekoracyjnie poprowadzona część szczytów budowli kościelnych, węższa część górnej kondygnacji połączona jest z szerszą. W szczycie znajduje się półkoliście zamknięte okno, a między pilastrami znak rodowy Ogończyków oraz inicjały fundatorów Zboińskich – Ignacego Zboińskiego i Salomei z domu Karśnickiej (IZSK). Część zewnętrzna prezbiterium jest bardzo zniszczona.                                                         

W centralnej części kościoła mieści się ołtarz główny. Został wykonany z drewna w 1609 roku z inicjatywy Petroneli Karskiej. W połowie XVIII wieku z  inicjatywy I. Zboińskiego i jego żony Salomei wydłużono prezbiterium o  nowe przęsło i zbudowano nad nim wieżę z cebulastym hełmem. W 1749 roku wzniesiono pięciokondygnacyjną wieżę z barokowym hełmem i tarczą zegarową. W latach 1753-1755 brat zakonny Walenty Żebrowski ozdobił wnętrze kościoła i  kaplicy św. Anny freskami. W 1792 roku za czasów prowincjała Hadriana Liszewskiego wykonano w  kościele nowy klasycystyczny ołtarz, który wraz ze stallami tworzy zharmonizowaną kompozycję. Ołtarz składa się z dwóch kondygnacji i  z  predelli. Za ołtarzem mieszczą się stalle, czyli ławy w chórze zakonnym, które zostały ustawione w podkowę. Posiadają zaplecki i przedpiersia. Drewniane ławy są pokryte malowanymi dekoracjami w geometryczne wzory.                                             

W klasztorze w Skępem w kaplicy św. Anny zachował się fragment polichromii prawdopodobnie z XVI wieku. Malowidło ścienne przedstawia postać kobiety z Chrystusem na krzyżu i sztyletem u stóp.                                                

Zasłużeni dla rozwoju kościoła i klasztoru bernardynów w Skępem to rodziny Kościeleckich, Mieleckich, Działyńskich i Zielińskich.