spacer historyczny
w kowalu
- szlak gospodarczy
Wytwórnia mat trzcinowych rodziny Markiewiczów – ul. Kołłątaja 6. W okresie zimowym ścinano trzcinę, m.in. na Jeziorze Rakutowskim, by później wyrabiać z nich maty, które powszechnie używano w budownictwie. Wcześniej funkcjonowała na Przedmieściu Dybowskim cegielnia, należąca do Leonarda Markiewicza. Edward Markiewicz (1898-1972), będąc łącznikiem przy przybyłych do Włocławka francuskich oficerach, gościł u siebie wielokrotnie w Kowalu na obiadach kpt. Charlesa de Gaulle (1890-1970), późniejszego prezydenta Francji.
Magiel – ul. Kołłątaja 7. Jeden z dwóch istniejących w Kowalu zakładów świadczących usługi tego rodzaju. Był dostępny dla mieszkańców jeszcze przed II wojną światową.
Młyn motorowy – ul. Piłsudskiego 33. Powstał w 1910, początkowo własność S. Przybylskiego, od 1926 Katarzyny Przybylskiej. W prowadzeniu młyna pomagał Antoni Mariański, a po II wojnie jego młodszy brat, Stefan Mariański. Syn Antoniego Mariańskiego, Jan (ur. 1930), architekt, był prezydentem Gdyni, wicewojewodą gdańskim, posłem na sejm i konsulem generalnym w Montrealu. Po II wojnie młyn został upaństwowiony. Użytkowany jeszcze w końcu XX w. Obecnie jest własnością rodziny Pawłowskich i nie jest użytkowany. Posiada wyposażenie w maszyny niemieckie, wyprodukowane w Dreźnie.
Spichlerz, ul. Matejki 2. Budynek początkowo pełnił funkcję spichrza, następnie znajdowała się tutaj wytwórnia lalek. Obecnie pełni funkcję handlową.
Dawna olejarnia – ul. Kościuszki 27. W Kowalu w okresie międzywojennym funkcjonowało kilka olejarni, w tym dwie przy ul. Warszawskiej, prowadzone przez Salomona Piechotkę i Jakuba Chodeckiego, przy ul. Toruńskiej Szymona Rywki i ul. Lubieńskiej Wojciecha Stefaniaka. Na ulicy Czerniewickiej, dziś Wojska Polskiego, działał też tartak, własność Jakuba Piechotki, później A. Tchórza. Inny tartak parowy miał Mordka Piechotka. Były też 3 cegielnie: 1 ręczna, działająca w 1921 należąca do Leonarda Markiewicza, a w 1929 funkcjonowały cegielnie Leona Stoczyńskiego i Stanisława Wrześniaka.
Kaplica św. Rocha – ul. Kościuszki. Po rozebraniu kościołów św. Ducha oraz św. Fabiana i Sebastiana, ks. Józef Ostoja-Stobiecki w 1847 wybudował kaplicę św. Rocha w rozwidleniu ulicy prowadzącej do Lubienia Kujawskiego i Chocenia. Została ona wysadzona w powietrze przez hitlerowców na początku 1940. Obecnie w tym miejscu stoi krzyż z małą tablicą, informującą o dacie powstania kaplicy.
Osiedle „Peperowo”- ul. Piłsudskiego / ul. Jagiełły. Stare stodoły, własność mieszczan-gospodarzy posiadających domy i gospodarstwa przy ul. Piłsudskiego. W okresie II wojny światowej powstało tu osiedle drewnianych domów dla ludności pochodzenia niemieckiego, przesiedlanych z terenów podbitych przez Niemców znad Morza Czarnego, nazywanych Czarnomorcami. Po wojnie było tu boisko szkolne, a później osiedle domków jednorodzinnych, często dla osób związanych z rządzącą wówczas partią (najpierw PPR później PZPR), zwane „Peperowem”.
Kościół św. Ducha. Usytuowany dawniej poza miastem wraz ze szpitalem (przytułkiem) dla ubogich, pełnił rolę kościoła garnizonowego pospolitego ruszenia. Kościół konsekrowany 1471. W 1610. miał miejsce pożar kościoła, który został odbudowany i ponownie konsekrowany w 1631. Kościół i szpital wspierany był przez okoliczną szlachtę, m.in. Kretkowskich. Dnia 17 III 1832 pożar strawił kościół wraz z ciałem Józefa Glińskiego, właściciela Boniewa, który zmarł podczas obrad sejmu powstańczego w Warszawie i przewożony był do swej miejscowości. Kościół już nie został odbudowany.
Karczma „Ostatni grosz” – ul. Tylickiego 70. Usytuowana przy stawie u wylotu drogi na Gostynin i Warszawę, na trakcie do Lwowa. Za karczmą rozpościerało się pole, na którym ćwiczyło podczas zjazdów szlacheckich pospolite ruszenie. Pobyt w kowalskiej karczmie wspomina Jan Ursyn Niemcewicz w swoich „Podróżach historycznych po ziemiach polskich między rokiem 1812 a 1828 odbyte”. Obraz „Karczma na ostatnim groszu w Kowalu” znajduje się w Galerii Kujawskiej p. Łukaszewiczów, w starym młynie na ul. Kopernika.
Plac ćwiczebny szlacheckiego pospolitego ruszenia. Przed wojną szwedzką na błoniach między Kowalem a Rakutowem odbywały się przeglądy i ćwiczenia wojsk polskich, pospolitego ruszenia powiatu kowalskiego.
Dawny folwark starościński, browar – ul. Piwna. W czasach I Rzeczpospolitej funkcjonował folwark starościński, który przekazany został po II rozbiorze Polski przez króla pruskiego hrabiemu Ch. von Lüttichau, a ten z kolei go odsprzedał Maciejowi Waldorf Wolickiemu. Od 1835 był we władani gen. Otto Majnandera, a w 1912 został rozparcelowany, dużą jego część kupił Jakub Piechotka, który był jego właścicielem do II wojny światowej.
Relacja ze spaceru (10.11.2019)
Trasa spaceru historycznego tym razem wiodła południową i zachodnią stroną miasta. Po zbiórce na Placu Rejtana uczestnicy skierowali się do zabytkowego młyna i olejarnii. Właścicielka, Wanda Kudelska, zaprezentowała autentyczne wyposażenie obiektu i opowiedziała historię przedsiębiorstwa założonego przez jej przodków.
Kolejnym obiektem na trasie spaceru była Księżówka, gdzie dawniej rezydował Leon Stankiewicz, kowalski poeta, pedagog i regionalista. Obecnie w domu mieszka jego córka, Elżbieta Stankiewicz, pracująca wcześniej w łódzkiej wytwórni filmów animowanych SEMAFOR. Razem z zespołem uzyskała, m.in. w 2007 r. nagrodę filmową Oscara za film „Piotruś i wilk”.
Uczestnicy spaceru obejrzeli też budynek obecnego Domu Pomocy Społecznej (dawny Dom Rejenta), a następnie odwiedzili Galerię Kujawską, gdzie o swoich zbiorach opowiedzieli właściciele, Halina i Antoni Benedykt Łukaszewiczowie. Przewodnik, Arkadiusz Ciechalski, znawca historii Kowala i okolic, zdradził też, gdzie dawniej znajdowała się w Kowalu magistrat, karczma, wójtówka oraz kościół św. Fabiana i Sebastiana.
Na mieszkańców czekały pocztówki wraz z mapką i opisem trasy. Staną się one częścią Spacerownika, zbioru szlaków z propozycjami historycznych wędrówek po miasteczku. Znajdą się w nim również trasy spacerów, które odbyły się w Kowalu w ubiegłym roku – – szlakiem dawnych instytucji oraz szlakiem gospodarczym.
oprac. dokumentalne: Arkadiusz Ciechalski oprac. projektowe: Fundacja Ari Ari autorka zdjęć: Justyna Marcinkowska; zdjęcia archiwalne: Archiwum Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kowalu
Sponsorzy:
Ile w Kowalu było młynów? Którędy wiódł stary szlak handlowy łączący Toruń ze Lwowem? Gdzie w Kowalu jest ukryte jezioro z mostkiem i łódkami, którymi pływał przed wojną Charles de Gaulle i okoliczna elita? Co sprzedawano w sklepie kolonialnym? Dlaczego ulica Piwna nazywa się tak właśnie? I czy ma to przypadkiem coś wspólnego z browarem i karczmą „Ostatni grosz”?
Spacer historyczny w Kowalu „Stare Miasto” jest propozycją wybrania się w podróż po przedwojennym miasteczku szlakiem gospodarczym.
Trasa: Plac Rejtana – Kołłątaja – Piłsudskiego – Matejki – Kopernika – Zielona – Grabkowska – Kościuszki – Jagiełły – Piłsudskiego – Piwna – Dobiegniewska
Punkty na trasie spaceru: Plac Rejtana – Sklep żelazno-kolonialny/wytwórnia mat trzcinowych – magiel – młyn motorowy – spichlerz – spichlerz II – kaplica św. Rocha – młyn i olejarnia – stodoły, osiedle „Peperowo”, browar starościński
Pocztówki ze zdjęciami przedwojennego Kowala
Czy wiesz że...?
W Kowalu znajdowały się przynajmniej dwa młyny! Oba do dziś zachowały swoje wyposażenie, częściowo wciąż sprawne.
Młyn motorowy przy ulicy Piłsudskiego 33 jest własnością rodziny Pawłowskich. Został założony w 1910 jako pierwszy młyn w Kowalu. Na terenie miasteczka dotychczas nie znajdowała się działalność tego rodzaju, ponieważ w mieście nie było rzeki. Dopiero opracowanie technologii motorowej pozwoliło ulokować w Kowalu usługi młynarskie. Do młyna maszyny sprowadzono z samego Drezna! Do dziś, zdaniem właścicieli, działają.
Drugi młyn znajduje się obecnie przy ulicy Kościuszki i jest własnością rodziny Michalskich. Przedsiębiorstwo składało się ze spichrza, młyna, a także olejarni. Wyposażenie olejarni uległo znacznemu zniszczeniu, ale maszyny wewnątrz młyna również tutaj się zachowały.
Tu bywał Charles de Gaulle
Edward Markiewicz, właściciel sklepu żelazno-kolonialnego przy ul. Warszawskiej w Kowalu, był serdecznym przyjacielem późniejszego prezydenta i premiera Francji. Poznali się w okresie służby wojskowej w latach 1919-1920 i słynnej wojny polsko-bolszewickiej. To wówczas Charles de Gaulle został skierowany do Włocławka, by służyć wsparciem taktycznym polskiej armii. Edward Markiewicz, który w trakcie I wojny światowej walczył w Legionach, znał doskonale francuski. Został łącznikiem i tłumaczem w rozmowach polskiego dowództwa wojskowego z przedstawicielami francuskiej misji wojskowej.
Charles de Gaulle bywał wielokrotnie na przyjęciach wydawanych przez Markiewicza w Kowalu w słynnym ogrodzie.
Trasa spaceru na pocztówce
Wykonano w ramach projektu:
