cmentarz ewangelicko
-augsburski
rumunki jasieńskie
Spoczywają tu prochy rodzin: Bonkowski, Czerwinski, Delau, Dittloff, Fitz, Frohlke, Heise, Hess, Hoffmann, Kempner, Kriemke, Krzesinski, Munter, Ott, Pankop, Patz, Radun, Ratz, Reinke, Richert, Rossol, Schmidt, Schulz, Sosinski, Splachmann, Steckel, Timm, Tober, Urban, Wiese, Wikner, Witzke i innych mieszkańców zwykle trudniących się rolnictwem.
Na nieczynnym cmentarzu o powierzchni ok. 0,37 ha zachowało się przynajmniej 16 nagrobków. Na czterech z nich zachowały się inskrypcje bądź ich fragmenty, które poza danymi o pochowanych osobach, zawierają sentencje odwołujące się, między innymi do Księgi Izajasza oraz Objawienia Św. Jana. Biorąc pod uwagę datę zgonu Michaela Krimke, jego pomnik należy do jednych z najstarszych nagrobków ewangelickich powiatu lipnowskiego. Obiekt niewpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Nagrobki i detale
Historia osadnictwa
Historia osadnictwa niemieckiego na Ziemi Dobrzyńskiej sięga XIII wieku. Największy napływ osadników nastąpił po drugim rozbiorze Polski (1793), kiedy ziemie te znalazły się w zaborze pruskim (od 1815 w granicach zaboru rosyjskiego). Wraz z przesiedleniami po II wojnie światowej, nekropolia w Rumunkach Jasieńskich przestała pełnić swoją funkcję, ulegając zniszczeniu.
Najstarszym potwierdzonym pisemnie dowodem istnienia społeczności ewangelickiej w Rumunku Jasieńskim jest akt urodzenia Eufrozyny Kwil z 1821 roku. Ponieważ we wcześniejszych księgach metrykalnych z lat 1808–1820 brak jakichkolwiek urodzeń i zgonów osób pochodzących z Rumunek Jasieńskich zwanych także Budami Jasieńskimi, to niewykluczone, że pojawili się na samym początku lat 20 XIX wieku. Zatem musieli zostać sprowadzeni przez ówczesnego właściciela majątku Jasień, Józefa Charchowskiego. Kilkanaście lat później, w 1837 roku stanowili społeczność liczącą 137 osób. Było to jedno z większych skupisk protestantów należących do parafii ewangelickiej w Lipnie. To z kolei może świadczyć, że ewangelicy przybyli tu wcześniej. Tutejszy kantorat posiadał dom modlitwy, który pełnił jednocześnie funkcję szkoły i mieszkania dla nauczyciela. Tuż obok niego stała dzwonnica. W okresie międzywojennym kantorat posiadał własny chór puzonistów. Według danych statystycznych z pierwszego spisu powszechnego z 1921 roku aż 77% mieszkańców Rumunek Jasieńskich było ewangelikami. O wiele mniejszy odsetek protestantów notowano we folwarku (12%) i wsi (18%). Spory odsetek zamieszkiwał sąsiednią Turzę Wielką (49%). W okresie okupacji hitlerowskiej nazwę zniemczono na Lichten-Raumung. W 1947 roku dom modlitwy wraz ziemią oraz cmentarzem został wydzierżawiony. Obecnie budynek nie istnieje.
Nazwiska rodzin zamieszkujących Rumunki Jasieńskie w okresie okupacji: Bonkowski, Czerwinski, Delau, Dittloff, Fitz, Fröhlke, Heise, Hess, Hoffmann, Klempner, Krzesinski, Munter, Ott, Pankop, Patz, Radun, Ratz, Reinke, Richert, Rossol, Schmidt, Schulz, Sosinski, Splachmann, Steckel, Timm, Tober, Urban, Wiese, Wikner, Witzke.
Nauczyciele: Kessel (do 1912), Gottfried Müller, Edmund Lange, Gottlieb Scherp, Edmund Zabel, Artur Radtke, Hermann Tomm, Behrendt
Członkowie miejscowej orkiestry puzonistów: Johann Czerwinski, Eduard Fech, Wilhelm Heise, Ludwig Hess, Otto Kinder, Gustav Kriemke, Julius Patz, Edmund Radun, Albert Schulz, Hermann Tomm, Edmund Witzler
Wytyczne dotyczące prac remontowych, konserwatorskich i ochronnych
Nagrobki
- Odkopanie i wypoziomowanie obmurówek, pionizacja postumentów
- Oczyszczenie oraz sklejenie nagrobków
- Zabezpieczenie kamienia środkiem biobójczym i hydrofobowym
- Uczytelnienie napisów
Bramy i ogrodzenia
Nie znaleziono śladów po ewentualnym pierwotnym ogrodzeniu cmentarza. Warto byłoby zastosować ogrodzenie drewniane, które uczytelniłoby obecność cmentarza w przestrzeni.
Alejki
Ewentualne wytyczenie alejek w oparciu o już istniejące.
Zieleń
- Opracowanie inwentaryzacji dendrologicznej ze wskazaniem zabiegów pielęgnacyjnych.
- Oczyszczenie terenu z samosiewów, a w szczególności nadmiaru lilaka, i in., łącznie z wykarczowaniem korzeni, zwłaszcza z bezpośredniego sąsiedztwa nagrobków i ich wnętrz.
- Prowadzenie systematycznych prac pielęgnacyjnych.
Pozostałe elementy
- Usunięcie ewentualnie zalegających śmieci.
- Wystawienie drewnianego krzyża na terenie cmentarza bądź bezpośrednio przy nim w celu wskazania strefy sacrum w krajobrazie kulturowym. Na cmentarzach ewangelicko-augsburskich zawsze znajdował się pośrodku drewniany krzyż.
Wytyczne dotyczące prac inwentaryzacyjnych i informacyjnych
- Obowiązkowe zgłoszenie zabytku do włocławskiego WUOZu celem utworzenia karty cmentarza i wpisu do ewidencji zabytków województwa kujawsko-pomorskiego.
- Opracowanie, wykonanie i umieszczenie przed wejściem na cmentarz tablicy informacyjnej zawierającej m.in. plan cmentarza, rys historyczny, dane kontaktowe do zarządcy cmentarza.
- Opracowanie i druk odrębnej publikacji poświęconej zapomnianym cmentarzom powiatu lipnowskiego bądź pamiątkom po protestantyzmie na terenie ziemi dobrzyńskiej.
- Wytyczenie rowerowego bądź pieszego szlaku turystyki kulturowej, w którym ujęte byłyby obiekty związane z protestantyzmem na terenie gminy Tłuchowo.
EN
RUMUNKI JASIEŃSKIE
(commune: Tłuchowo, county: lipnowski)
The Evangelical-Augsburg Cemetery in Rumunki Jasieńskie was established for evangelicals brought by the Charchowski family, owners of the Jasień estate. The oldest written references about local Protestants come from 1821. A dozen or so years later they were one of the largest clusters of Evangelicals at that time belonging to the Evangelical-Augsburg parish in Lipno. They were probably created in the 1930s. In the nineteenth century, the cantorate (a prayer house serving as a school) and a cemetery also served to evangelicals from Jasień, Kotor Kamen and Turza Wilcza.
The ashes of the following families lie here: Bonkowski, Czerwinski, Delau, Dittloff, Fitz, Frohlke, Heise, Hess, Hoffmann, Kempner, Kriemke, Krzesinski, Munter, Ott, Pankop, Patz, Radun, Ratz, Reinke, Richert, Rossol, Schmidt, Schulz , Sosinski, Splachmann, Steckel, Timm, Tober, Urban, Wiese, Wikner, Witzke and other inhabitants usually engaged in agriculture.
At a closed cemetery with an area of approx. 0.29 ha, at least 28 gravestones have survived. Four of them have inscriptions or fragments of them that, in addition to data about the people buried, contain sentences referring, among others, to the Book of Isaiah and Revelation of St. John. Given the date of Michael Krimke’s death, his monument belongs to one of the oldest Protestant gravestones in the Lipno poviat. The object is entered in the provincial register of monuments.
The history of German settlement in the Dobrzyń Land dates back to the 13th century. The largest influx of settlers took place after the second partition of Poland (1793), when these lands were in the Prussian partition (from 1815 within the borders of the Russian partition). With the resettlement after World War II, the cemetery in Rumunki Jasieńskie ceased to perform its function, being destroyed.
Documentation work carried out in 2019, together with volunteers and residents of Skępe, Wielgi and the surrounding area. The expertise was prepared by dr Alicja Drozd-Lipińska (Department of Human Biology at the Nicolaus Copernicus University in Toruń). The documentation was developed by: Michał Wiśniewski (Lapidaria Association. Forgotten cemeteries of Pomerania and Kujawy) and the Ari Ari Foundation team.
DE
RUMUNKI JASIEŃSKIE
(Gemeinde Tłuchowo, Landkreis Lipno)
Der evangelisch-Augsburger Friedhof in Rumunki Jasieńskie wurde für Evangelikale gegründet, die von der Familie Charchowski, die Eigentümer des Jasień-Gutes, an den Ort geführt wurden. Die ältesten schriftlichen Erwähnungen über die lokalen Protestanten stammen aus dem Jahr 1821. Etwa ein Dutzend Jahre später gehörten sie zu den größten Sammlungen der Evangelikalen der Evangelisch-Augsburger Gemeinde in Lipno. Das Kantorat (Gebetshaus, das als Schule dient) und der Friedhof, der wahrscheinlich in den 1830er Jahren errichtet wurde, dienten auch als Friedhof für Evangelikale aus Jasień, Kamień Kotowy und Turza Wilcza.
Hier ruhen die Aschen folgender Familien: Bonkowski, Czerwinski, Delau, Dittloff, Fitz, Frohlke, Heise, Hess, Hoffmann, Kempner, Kriemke, Krzesinski, Munter, Ott, Pankop, Patz, Radun, Ratz, Reinke, Richert, Rossol, Schmidt, Schulz , Sosinski, Splachmann, Steckel, Timm, Tober, Urba, Wiese, Wikner, Witzke und andere Einwohner, die in der Landwirtschaft tätig waren.
Auf einem geschlossenen Friedhof mit einer Fläche von rd. 0,37 ha sind mindestens 16 Grabsteine erhalten geblieben. Vier von ihnen tragen Inschriften oder ihre Fragmente, die neben Angaben über die Verstorbenen auch Sätze enthalten, die sich unter anderem auf das Buch Jesaja und die Offenbarung des hl. Johannes beziehen. Unter Berücksichtigung des Todesdatums von Michael Krimke gehört sein Grabstein zu einem der ältesten protestantischen Grabsteine im Landkreis Lipno. Das Objekt wurde in das Landkreisdenkmalregister nicht eingetragen.
Die Geschichte der deutschen Besiedlung im Dobrzyńer Land reicht bis ins 13. Jahrhundert zurück. Der größte Zustrom von Siedlern fand nach der zweiten Teilung Polens (1793) statt, als sich diese Gebiete in der preußischen Teilung befanden (ab 1815 innerhalb der Grenzen der russischen Teilung). Mit den Umsiedlungen nach dem Zweiten Weltkrieg erfüllte der Friedhof in Rumunki Jasieńskich seine Funktion nicht mehr und wurde zerstört.
Dokumentationsarbeiten wurden 2019 zusammen mit Freiwilligen und Bewohnern von Skępe, Wielgie und Umgebung durchgeführt. Die Expertise wurde von Dr. Alicja Drozd-Lipińska (Institut für Menschenbiologie an der Nicolaus-Copernicus-Universität in Toruń) erstellt. Die Dokumentation wurde erstellt von: Michał Wiśniewski (Verein Lapidaria. Vergessene Friedhöfe in Pommern und Kujawien) und die Gruppe der Stiftung Ari Ari.
Dofinansowanie: Narodowy Instytut Dziedzictwa, w ramach programu Wspólnie dla dziedzictwa 2019 oraz ze środków Samorządu Województwa Kujawsko Pomorskiego
Sponsorzy:
Cmentarz ewangelicko-augsburski w Rumunkach Jasieńskich założono w dla ewangelików sprowadzonych przez ród Charchowskich, właścicieli majątku Jasień. Najstarsze pisemne wzmianki o tutejszych protestantach pochodzą z 1821 roku. Już kilkanaście lat później stanowili jedno z większych ówczesnych skupisk ewangelików należących do parafii ewangelicko-augsburskiej w Lipnie. Powstały najprawdopodobniej w latach 30. XIX wieku kantorat (dom modlitwy pełniący funkcję szkoły) oraz cmentarz, służyły także ewangelikom z Jasienia, Kamienia Kotowego i Turzy Wilczej.
Lokalizacja
Cmentarz położony w lesie na terenie płaskim po wschodniej stronie miejscowości. Z Jasienia kierujemy się w stronę Orłowa. Około 600 m. na zachód od drogi wojewódzkiej, na rozwidleniu przy dawnym cmentarzu cholerycznym (krzyż), obieramy drogę na prawo i po około 750 metrach wjeżdżamy w las w leśną ścieżkę po prawej stronie. Tą ścieżką przemierzamy kolejne 400 metrów. Po dotarciu znajdziemy się na północno-zachodnim skraju cmentarza. Od północy miejsce wiecznego spoczynku sąsiaduje z drogą, którą dojechaliśmy, a z pozostałych stron z lasem lub nieużytkami.
Obszar wydzielony katastralnie – obręb Rumunki Jasieńskie, działka ewidencyjna nr 158 o powierzchni ok. 0,37 ha.
Wartości architektoniczne
Ogólny stan zachowania nagrobków: zły.
Cmentarz wiejski, położony na niewielkim wzniesieniu, w lesie, z dala od drogi. Brak zachowanych śladów po ogrodzeniu i bramie oraz brak informacji o ich istnieniu. Obszar cmentarza najprawdopodobniej przybiera kształt zbliżony do prostokąta. Nie wiadomo dokładnie jak przebiegają granice zewnętrzne miejsca pochówku.
Zachowało się przynajmniej 8 nagrobków, zorientowanych w kierunku zachodnim. Z uwagi na porastającą roślinność trudno orzec, czy istniał podział na aleję i na kwatery. Ich czytelność została całkowicie zatarta. Nie znaleziono pozostałości pod drewnianym krzyżu stanowiącym nieodłączny element każdego cmentarza ewangelicko-augsburskiego. Na jednym z drzew zawieszono ażurowy krzyż metalowy, lecz jest to element konstrukcyjny jednego z nagrobków.
Wszystkie nagrobki przybierają postać betonowych mogił obmurowanych. Jeden z nich posiada niekompletny postument (Adolf Klinger), a inne dwa tablice inskrypcyjne umieszczone wewnątrz obmurowań (Heinrich Ott, Augusta Werner). Podczas inwentaryzacji natrafiono również na częściowo zachowane dwie metalowe tabliczki, których stan nie pozwala na odczyt napisów. Nie znaleziono sygnatur zakładów kamieniarskich.
Prace dokumentacyjne prowadzone w 2019, wspólnie z wolontariuszami i mieszkańcami Skępego, Wielgiego i okolic. Ekspertyzę sporządziła dr Alicja Drozd-Lipińska (Katedra Biologii Człowieka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu). Dokumentację opracowali: Michał Wiśniewski (Stowarzyszenie Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw) i zespół Fundacji Ari Ari.
Wartości architektoniczne
Ogólny stan zachowania nagrobków: zły.
Cmentarz wiejski, położony na terenie płaskim, w lesie, przy leśnej ścieżce. Brak zachowanych śladów po ogrodzeniu i bramie oraz brak informacji o ich istnieniu. Obszar cmentarza przybiera kształt czworokąta zbliżonego do równoległoboku.
Zachowało się przynajmniej 16 nagrobków lub ich pozostałości na terenie całego cmentarza. Wszystkie pomniki orientowane na zachód (tzn. postumenty od obmurówek bądź też „góra” obmurówek zwrócona ku zachodowi). Pomimo braku dużego zakrzaczenia trudno trudno orzec, czy istniał podział kwaterowo-alejowy. Czytelność została całkowicie zatarta. Gdzieniegdzie występują ścieżki wtórne utworzone przez zwierzęta bądź odwiedzających. Nie znaleziono pozostałości pod drewnianym krzyżu stanowiącym nieodłączny element każdego cmentarza ewangelicko-augsburskiego.
Na cmentarzu niemal wyłącznie występują mogiły obmurowane – bez postumentów (9 sztuk) oraz mogiły obmurowane z postumentem (6 sztuk). W jednym przypadku znaleziono samotną podstawę pod krzyż. Postumenty zachowały się w całości (z przemieszczeniem), we fragmentach (rozbite tablice, zdekompletowane) lub jako cokoły z otworem na środku, co sugeruje, że pierwotnie w tym miejscu dołączony mógł być metalowy krzyż. Zaledwie w dwóch przypadkach budulcem jest piaskowiec, w pozostałych beton. Największa konstrukcja – piaskowcowy postument Amandy Fröhlke z domu Tober – przyjmuje postać pomnika imitującego skały z tablicą inskrypcyjną i płaskorzeźbą liścia palmowego oraz trzech płaskich liści nieznanej rośliny. Identyczny pomnik znajduje się na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Hucie Łęckiej.
Nie znaleziono sygnatur zakładów kamieniarskich.
Wartości historyczne
Na 4 nagrobkach zachowały się napisy pozwalające na pełną bądź częściową identyfikację 2 pochowanych osób. Są to (zachowana pisownia oryginalna, ? – brak danych/nie odczytano, [ ] – odczyt niepewny, N. N. – nazwisko nieznane):
Michael Krimke (22.09.1827 – 01.01.1888) – najstarszy z podpisanych nagrobków (właść. Kriemke)
Amanda Fröhlke z domu Tober (08.08.1881 – 06.05.1935) – najmłodszy z podpisanych nagrobków
Zasłużeni pochowani:
Niewykluczone, że na cmentarzu pochowano któregoś z kantorów bądź nauczycieli. Zdecydowana większość mieszkańców trudniła się rolnictwem. Brak danych o pochowanych tu osobach zasłużonych dla lokalnej społeczności.
Inskrypcje (zachowana pisownia oryginalna):
Tablicę Amandy Fröhlke z domu Tober opatrzono cytatem z Objawienia Św. Jana 14, 13 (Selig sind die Toten die in dem Herrn sterben; tłum ESP: Odtąd szczęśliwi są umarli, którzy umieraja w Panu; tłum. BT: Błogosławieni, którzy w Panu umierają – już teraz). Tuż obok cytatu podano źródłosłów biblijny (Off. Joh. 14, 13 – Offenbarung des Johannes). Należy dodać, że samo powyższe zdanie jest jednocześnie tytułem oraz pierwszymi strofami znanej pieśni kościelnej skomponowanej przez Heinricha Schütza (Henricus Saggitarius) w 1648 roku (SWV 391). Fraza ta rozpowszechniona jest także w dziełach wielu znanych kompozytorów (J. S. Bach, J. Brahms, F. Mendelsohn i in.)
Widoczna część inskrypcji na niekompletnym postumencie o treści sollen ein Ende … najprawdopodobniej bierze swój źródłosłów z biblijnej Księgi Izajasza (Iz 60, 20). W wersji Biblii Lutra z 1912 roku brzmi to: Deine Sonne wird nicht mehr untergehen noch ein Mond den Schein verlieren; denn der Herr wird dein ewiges Licht sein, und die Tage deines Leides sollen ein Ende haben. Tłum. ESP: Twoje słońce już nigdy nie zajdzie | i nie zniknie twój księżyc, | bo Pan będzie twoja wieczną światłością | i skończą się dni twojej żałoby!; tłum. BT: Twe słońce nie zajdzie już więcej | i księżyc twój się nie zaćmi, | bo Pan będzie ci światłością wieczną | i skończą się dni twojej żałoby.
U Michaela Krimke występuje najbardziej rozpowszechniona niemieckojęzyczna cmentarna inskrypcja, czyli Ruhe sanft. Roztrzaskane części postumentu z inskrypcją, które zostały odkopane przy jednej z obmurówek nie pozwalają na bezbłędne odtworzenie całego napisu. Dający się odczytać fragment [k]ühlen G świadczy, iż możemy mieć do czynienia z popularnym Ruhe sanft in kühlen Grunde bis zur Auferstehungstunde.
Większość napisów wykonano stosując odmianę gotyckiej fraktury. Jedynie cytat biblijny Amandy Fröhlke oraz zachowany fragment ze źródłosłowem wynikającym z Księgi Izajasza wykonano antykwą.
Wartości przyrodnicze
Ogólny stan zachowania: średni.
Założenie zlokalizowane przy nieutwardzonej drodze, na terenie zalesionym. Układ zewnętrzny częściowo czytelny. Układ wewnętrzny zatarty. Wschodnia część cmentarza jest wyraźnie bardziej zakrzaczona. Część zachodnia niemal pozbawiona drzew – widoczne pniaki po wycince. Na cmentarzu występują drzewa w postaci dębów, brzóz (samosiejki), czeremchy, podrostów lipy oraz kasztanowca. Wśród krzewów obecny lilak, tarnina i jarząb pospolity. Wśród roślinności niskopiennej można zaobserwować konwalię i paproć.
Stan gatunkowy: |
|
Drzewa | Dąb, brzoza, czeremcha |
Krzewy | lilak pospolity, tarnina, podrosty lipy, podrosty kasztanowca, jarząb pospolity |
Pozostałe | roślinność ruderalna, mech, konwalia, paproć |
Starodrzew | – |
Brak starodrzewu – chyba, że uznać za niego najstarsze dęby. Brak rzadkich i okazowych gatunków roślin. Brak pomników przyrody.
Zagrożenia:
- Brak systematycznej pielęgnacji
- Niekontrolowany rozrost samosiewów
- Zaśmiecenie terenu
- Wycinka drzew
Wartości kulturowe
Cmentarz stanowi najstarszy zabytek po potomkach protestanckich kolonistów, którzy obecni byli już w 1821 roku. Wartość kulturowa uległa niestety zatraceniu w momencie, kiedy zabrakło przedwojennych mieszkańców tego terenu. Z powodu odległości od najbliższej miejscowości należy podejrzewać, że cmentarz może być nieznany szerszemu ogółowi lokalnych mieszkańców. Należy jednak odnotować obecność znicza na jednym z nagrobków. Z pewnością pozostaje nieznany dla zabytkoznawców i konserwatorów gdyż nie figuruje w ewidencji zabytków w województwie kujawsko-pomorskim. W ramach przywracania pamięci „ewangelickiej atlantydzie” cmentarz znajduje się w internetowej bazie zapomnianych cmentarzy Lapidaria. Podjęcie prac porządkowo-remontowych umożliwiłoby przywrócenie strefy sacrum, a tym samym wartości kulturowej miejsca spoczynku.
Wykonano w ramach projektu:
