spacer historyczny
w kowalu
- przedwojenne wyznania i instytucje
Kościół pw. św. Urszuli – ul. Kazimierza Wielkiego 13. Dzieje kościoła sięgają XII w. Pożar w 1600 strawił drewniany dach i nawę. Odbudowany dzięki biskupowi Piotrowi Tylickiemu na pocz. XVII w. w stylu późnorenesansowym, z przeróbkami klasycystycznymi. W 1827 po uderzeniu pioruna obniżono wieżę o 6 m, na przełomie XIX i XX w. dobudowano nawy boczne. Wewnątrz dwie kaplice, portal biskupa Tylickiego, barokowe ołtarze, popiersie Kazimierza Wielkiego z 1910.
Cmentarz parafialny – ul. Kazimierza Wielkiego 36. Przy wejściu od ul. Konopnickiej stoi neogotycka kaplica rodziny Kretkowskich z 1861. Pochowano tu m.in. Leona Zygmunta, właściciela Więsławic, matematyka Władysława, Marię ze Strzeszewskich, wybitną działaczkę ruchu ziemianek. Na cmentarzu zabytkowe nagrobki okolicznych ziemian (m.in. Komeckich z Bogusławic – Ludwik, współpracownik Oskara Kolberga), księży, powstańców, bojowników o wolność ojczyzny z okresu I i II wojny światowej, nauczycieli, działaczy społecznych, zasłużonych dla miasta Kowala.
Ochotnicza straż pożarna, zamek – ul. Zamkowa 4. W połowie XIII w. w Kowalu stał drewniany zamek grodowy. Po narodzinach Kazimierza Wielkiego miejscowość stała się siedzibą kasztelanii, a następnie starostwa. Miasto upadło po wielkiej wojnie północnej. Zamek popadł w ruinę; ostatecznie rozebrano go w 1791. OSP powstała w 1902., a orkiestra strażacka w roku 1908.
Szkoła rolnicza – ul. Kazimierza Wielkiego 9. Budynek wybudowany w latach 1926-1930 powstał z rozbudowy wcześniej istniejącego tu (od 1877) parterowego domu z dwiema izbami lekcyjnymi. Szkoła rolnicza w Kowalu funkcjonuje od września 1974. W zaadaptowanym strychu od 2014 mieści się Muzeum Szkolne, w którym są gromadzone artefakty historii, szkoły, miasta i regionu.
Synagoga – ul. Kołłątaja 24. Żydzi osiedlili się w Kowalu już w XVI w. W okresie zaboru rosyjskiego wyznaczono im rejon osiedleńczy: ulice Mała Warszawska (Mickiewicza), Sybirna (Kilińskiego), Górna (Zamkowa) i Grodzka (Kołłątaja). Później Żydzi mieszkali też na Placu Rejtana. Przy ul. Grodzkiej mieli drewnianą mykwę oraz synagogę. Podczas okupacji hitlerowskiej zamienioną ją na warsztat stolarski. Po II wojnie utworzono tam filię Włocławskich Zakładów Meblarskich.
Plac Rejtana. Dawniej był tu ratusz. W 1883 mieściła się poczta. W jednym z domów mieszkał wybity poeta Bogdan Ostromęcki (1911-1979). Pierzeja północna i zachodnia została strawiona przez pożar 8 VIII 1921. Przed wojną była tu stacja benzynowa. Po wojnie był też przystanek PKS, przychodnia lekarska, drewniane kramy kupieckie.
Sąd Grodzki – ul. Matejki 7. W 1876 władze carskie przeniosły Sąd Okręgowy z Kowala do Włocławka, a w jego miejsce utworzony został Sąd Grodzki. Funkcjonował on do czasów międzywojennych włącznie, wtedy także pracował Sąd Pokoju.
Poczta – ul. Kołłątaja 7. Została otwarta ok. 1815. Początkowo mieściła się w domu przy kowalskim rynku. W latach 1924-1929 przeniesiono ją naprzeciw kościoła św. Urszuli. Od 1929 działała przy ul. Kołłątaja 7, a od 2014 w parafialnym „białym domu”.
Cmentarz ewangelicko-augsburski – Grodztwo 78. Z przełomu XIX i XX w., na skraju wsi Rakutowo, użytkowany do zakończenia II wojny światowej (ostatni pochówek w 1966). Zachowało się 26 nagrobków kamiennych.
Cmentarz żydowski – ul. Dobiegniewska / bł. Jędrzejewskiego. Jest to jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy żydowskich (1568). W okresie międzywojennym zajmował powierzchnię 3/4 ha. Cmentarz zniszczyli hitlerowcy. Część macew wykorzystano jako materiał do utwardzania dróg i placów. Obecnie na nieogrodzonym terenie nie ma już żadnych macew.
Relacja ze spaceru (27.10.2019)
Trasa spaceru historycznego tym razem wiodła południową i zachodnią stroną miasta. Po zbiórce na Placu Rejtana uczestnicy skierowali się do zabytkowego młyna i olejarnii. Właścicielka, Wanda Kudelska, zaprezentowała autentyczne wyposażenie obiektu i opowiedziała historię przedsiębiorstwa założonego przez jej przodków.
Kolejnym obiektem na trasie spaceru była Księżówka, gdzie dawniej rezydował Leon Stankiewicz, kowalski poeta, pedagog i regionalista. Obecnie w domu mieszka jego córka, Elżbieta Stankiewicz, pracująca wcześniej w łódzkiej wytwórni filmów animowanych SEMAFOR. Razem z zespołem uzyskała, m.in. w 2007 r. nagrodę filmową Oscara za film „Piotruś i wilk”.
Uczestnicy spaceru obejrzeli też budynek obecnego Domu Pomocy Społecznej (dawny Dom Rejenta), a następnie odwiedzili Galerię Kujawską, gdzie o swoich zbiorach opowiedzieli właściciele, Halina i Antoni Benedykt Łukaszewiczowie. Przewodnik, Arkadiusz Ciechalski, znawca historii Kowala i okolic, zdradził też, gdzie dawniej znajdowała się w Kowalu magistrat, karczma, wójtówka oraz kościół św. Fabiana i Sebastiana.
Na mieszkańców czekały pocztówki wraz z mapką i opisem trasy. Staną się one częścią Spacerownika, zbioru szlaków z propozycjami historycznych wędrówek po miasteczku. Znajdą się w nim również trasy spacerów, które odbyły się w Kowalu w ubiegłym roku – – szlakiem dawnych instytucji oraz szlakiem gospodarczym.
oprac. dokumentalne: Arkadiusz Ciechalski oprac. projektowe: Fundacja Ari Ari autorka zdjęć: Justyna Marcinkowska; zdjęcia archiwalne: Archiwum Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kowalu
Sponsorzy:
Spacer historyczny w Kowalu „Stare Miasto” jest propozycją wybrania się w podróż po przedwojennym miasteczku szlakiem instytucji publicznych i różnych wyznań, które przed wojną składały się na tkankę miasta: Polaków, Żydów i ewangelików pochodzenia niemieckiego.
Trasa: Dobiegniewska – Bł. Jędrzejewskiego – Dobrzyńska – Kazimierza Wielkiego – Zamkowa – Kołłątaja – Kilińskiego – Matejki – Słowackiego – Kołłątaja – Piłsudskiego – Grodztwo
Punkty na trasie spaceru: Cmentarz żydowski – Cmentarz parafialny – Kościół pw. św. Urszuli – Szkoła Rolnicza – Ochotnicza Straż Pożarna / pozostałości po zamku – Plac Rejtana / Ratusz – synagoga -Sąd Grodzki – Poczta – Kościół pw. Św. Ducha – Karczma „Ostatni Grosz” – Cmentarz ewangelicko-augsburgski
Pocztówki ze zdjęciami przedwojennego Kowala
Czy wiesz że...?
Na poddaszu budynku obecnej Szkoły Rolniczej znajduje się Izba Pamięci, w której zgromadzone są eksponaty kultury ludowej Kujaw. Założycielem i kustoszem mini-muzeum jest Arkadiusz Ciechalski, poloniasta i znawca historii Kowala i okolic.
Na eksponaty składają się głównie przedmioty przekazane muzeum przez uczniów i absolwentów szkoły. Wśród obiektów, które można podziwiać w Izbie Pamięci znajduje się jednak również wyposażenie szkolnej klasy pozyskane ze szkoły w Kanibrodzie czy… Stańczyk z Piwnicy pod Baranami podarowany przez Jana Nowickiego, aktora pochodzącego z Kowala.
Zdjęcia archiwalne
Trasa spaceru na pocztówce
Wykonano w ramach projektu:
