spacer śladami historii. Żydzi w kowalu
1. Synagoga i mykwa (ul. Kołłątaja 24). Murowana synagoga i drewniana (później murowana) mykwa mieściły się przy ul. Grodzkiej (dziś ul. Kołłątaja). Świątynia służyła społeczności kowalskich Żydów, którą do 1939 stanowiło ponad 1500 mieszkańców miasta. Podczas okupacji hitlerowskiej zamieniona została na warsztat stolarski. Po II wojnie światowej filia Włocławskich Zakładów Meblarskich. Obecnie siedziba prywatnego przedsiębiorstwa.
2. Przedsiębiorstwa żydowskie. W Kowalu przed 1939 działało kilkadziesiąt drobnych przedsiębiorstw żydowskich, między innymi zakłady szewskie: Efroima Chaskiela, Icka Dorna, krawieckie: Ryfki Biedrzyńskiej, Nuchema Kuczyńskiego, Joska Lajzerowicza, piekarnie: Mojsie Walemana, Chaima Sadokierskiego, Gołdy Łaji Głogowskiej, Berka Gostyńskiego, Ajzyka Lubranieckiego, Chila Majera Gostyńskiego, Szmula Sztulzafta, Berka Gostyńskiego, olejarnie: Szymona Rywki, Jakuba Chodeckiego, Salomona Piechotki, tartaki: Anszela Dawida Tchórza i Szlamy Opertowicza oraz sukcesorów Jakuba Piechotki – Menachema Szwarcmana, Dawida Radomskiego, B. L. Piechotki, fabryka wody sodowej Jakuba J. Jakubowskiego. Spośród innych profesji, działali także felczerzy Lejb Aleksander, Lewek Aleksander i księgarz A. Zelkowicz.
3. Biblioteki żydowskie. W okresie międzywojennym w Kowalu istniało kilka bibliotek. Biblioteka Żydowska i Czytelnia z księgozbiorem liczącym ponad 400 książek i czasopism, zarządzana przez Abrama Jakubowicza, działała przy Stowarzyszeniu „Makabi”. W 1925 roku z inicjatywy Organizacji Syjonistycznej powstała Społeczna Biblioteka Żydowska, którą prowadzili: Aleksander Hersz, Lejzor Łęczycki, Zysiek Kowalski, Jakub Kowalski. Biblioteka im. B. Michalewicza przy Stowarzyszeniu „Kultur – Liga”, której głównym fundatorem był Majer Białogłowski, rozpoczęła działalność 1 czerwca 1929 pod zarządem przez Josefa Himela.
4. „Rewir żydowski”. Żydzi osiedlili się w Kowalu już w XVI wieku (najstarsza wzmianka pochodzi z 1531). W okresie zaboru rosyjskiego wyznaczono rejon osiedleńczy (1827) obejmujący ulice: Mała Warszawska (dziś ul. Mickiewicza), Sybirna (ul. Kilińskiego), Górna (ul. Zamkowa) i Grodzka (ul. Kołłątaja). Wyznaczony teren okazał się jednak zbyt mały i już w 1833 poza rewirem mieszkało ponad 40 rodzin (spośród 182). Później Żydzi mieszkali także przy Placu Rejtana.
5. Gmina Wyznaniowa Żydowska w międzywojniu. W 1921 w Kowalu mieszkało ponad 1220 Żydów (w 1939 ponad 1500 mieszkańców), mających znaczący wpływ na życie gospodarcze i społeczne miasta (w 1928 roku odnotowano ponad 100 przedsiębiorstw). Gmina w Kowalu była zdominowana przez chasydów, zwolenników cadyka z Góry Kalwarii. Majątek gminy tworzyły: murowana synagoga (tzw. „duża”, gruntownie wyremontowana w latach 1910–1912), „bóżnica mała” (bet midrasz), cmentarz żydowski, murowana łaźnia, murowany budynek rzeźni drobiu, dom dla biednych i starców oraz ogród warzywny o powierzchni 1 ha.
6. Organizacje żydowskie w międzywojniu. W latach 1918 – 1939 działało w Kowalu kilkadziesiąt organizacji i instytucji żydowskich, między innymi: Stowarzyszenie „Kultur-Liga”, Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, Stowarzyszenie Robotników Żydów i Wychowania Fizycznego „Jutrznia”, Związek Kupców Żydów w Kowalu, Związek Rzemieślników Żydowskich, Kasa Bezprocentowa „Gemiłus Chesed”, Towarzystwo Wspomagania Ubogich Chorych Żydów „Linas Hacholim”, Żydowski Bank Ludowy Spółdzielczy, przytułek dla biednych i wędrujących Żydów „Hachnosas Orchim”. Prężnie działy szkoła Talmud-Tora, Koło Dramatyczne, biblioteki i chór.
7. Tartaki i cegielnie (ul. Wojska Polskiego). Przy ulicy Czerniewickiej (dziś Wojska Polskiego), działał tartak, własność Jakuba Piechotki, później Anszela Tchórza. Inny tartak parowy prowadził Mordka Piechotka. Były też trzy cegielnie: od 1921, ręczna, należąca do Leonarda Markiewicza, a od 1929 funkcjonowały cegielnie Leona Stoczyńskiego i Stanisława Wrześniaka.
8. Cmentarz żydowski, ul. Jędrzejewskiego/Dobiegniewska. Cmenetarz dla osiadłych w Kowalu Żydów to jeden z najstarszych, udokumentowanych kirkutów na Kujawach, akt przekazania gruntu nosi datę 24 grudnia 1568. Położony był za miastem nieopodal nieistniejącej dziś wsi Pełczyce. Podczas II wojny światowej kowalski cmentarz żydowski został zniszczony przez niemieckich okupantów. Choć nieczynny, pozostaje miejscem wiecznego spoczynku licznej grupy obywateli Kowala wyznania mojżeszowego. Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Kowalu pochodzą z 1531 roku. Pozwolenie na zamieszkiwanie, handel i rzemiosło w mieście, zostało wydane w 1578 roku przez króla Stefana Batorego, następnie potwierdzane przez królów: Władysława IV Wazę w 1635 roku i Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku. Społeczność żydowska w Kowalu sukcesywnie się powiększała, w 1674 roku liczyła około 20, w 1765 roku około 260 osób, w 1820 roku około 800, pod koniec wieku XIX około 1400, a w 1939 roku – przeszło 1500 osób. Ogromne znaczenie i rola Żydów w życiu gospodarczym i społecznym Kowala utrzymało się do 1939 roku. Koniec żydowskiej społeczności Kowala nastąpił podczas II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku hitlerowscy okupanci zaczęli niszczenie obiektów żydowskich oraz masowe wysiedlenia i wywózki trwające do 1941 roku. Żydzi z Kowala trafili do obozów pracy, gett w Warszawie i Łodzi, a później do obozów koncentracyjnych w Chełmnie nad Nerem oraz Auschwitz. Prawie wszyscy zostali zamordowani. Po wojnie światowej wróciło kilkanaście osób, z których większość opuściła Kowal do końca lat 60. XX wieku.
Wideorelacja ze spaceru (30.07.2023)
Źródło: Kowal w Obiektywie, https://www.facebook.com/kowal.wobiektywie.
Fotorelacja ze spaceru (30.07.2023)
Wideorelacja z wizyty Stowarzyszenia Żydów Środkowej Polski i odsłonięcia tablicy upamiętniającej cmentarz żydowski (15.05.2023)
oprac. dokumentalne: Arkadiusz Ciechalski, Justyna Marcinkowska; oprac. projektowe: Fundacja Ari Ari autorzy zdjęć: Justyna Marcinkowska; autor wideo: Kowal w Obiektywie.
Sponsorzy:
Spacer śladami żydowskiej społeczności, która licznie zamieszkiwała miasto przed II wojną światową.
Odwiedzimy dawną synagogę, posłuchamy o prężnych organizacjach kulturalnych, społecznych i sportowych – od klubu sportowego Makabi przez Hachnosas Orchim czy szkołę Talmud-Tora po Kapelę żydowską z Kowala czy Koło Dramatyczne. Przejdziemy się ulicami Sybirną, Górną, Grodzką, Małą Warszawską, gdzie kiedyś istniał „rewir żydowski”, spróbujemy sobie wyobrazić jak wyglądały przedwojenne sklepiki i przedsiębiorstwa – sklep Piechotkowej, fabryka wody sodowej, zakłady szewskie, olejarnie i tartaki. Dowiemy się, gdzie w Kowalu istniała mykwa, dlaczego istniały dwie drogi na cmentarz żydowski i czemu kowalscy Żydzi byli chasydami.
W naszej podróży uczcimy pamięć społeczności żydowskiej, odwiedzając cmentarz żydowski, gdzie w tym roku udało się odsłonić tablicą upamiętniającą żydowskich mieszkańców Kowala. Odwiedzimy także miejsca, związane z Holocaustem kowalskich Żydów.
Pocztówki ze spaceru
Trasa spaceru na pocztówce
Pocztówki ze spaceru
Wizyta Stowarzyszenia Potomków Żydów Polski Środkowej
W poniedziałek 15 maja 2023 roku Kowal odwiedzili przedstawiciele Stowarzyszenia Potomków Żydów Środkowej Polski (Association of Descendants of Jewish Central Poland) – potomkowie Żydów mieszkających w kujawskich miastach i miasteczkach (Bryan Kesselman, Anath i Yochanan Levinsky, Mark i Marsha Strazynski). Wśród nich znajdowali się dzisiejsi obywatele Stanów Zjednoczonych, Anglii oraz Izraela, mający swoje korzenie w Kowalu, Lubieniu Kujawskim, Włocławku, Przedczu i Kłodawie. Przedstawiciele stowarzyszenia w trakcie tygodniowego pobytu w Polsce uczestniczyli w licznych uroczystościach w miastach i miasteczkach województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego oraz łódzkiego, odwiedzając miejscowości zlokalizowane między Kutnem a Włocławkiem.
Wizyta w Kowalu rozpoczęła się od spotkania z władzami miasta (Eugeniusz Gołembiewski, Szymon Struciński, Jolanta Jagoda, Edyta Dorsz), Fundacją Ari Ari (Justyna Marcinkowska, Longin Graczyk), a także przedstawicielką Szkoły Podstawowej w Kowalu (Anna Szatkowska). Podczas spotkania burmistrz Eugeniusz Gołembiewski zaprezentował działania popularyzatorskie podejmowane przez miasto, dotyczące utrwalenia historii żydowskich mieszkańców Kowala. Przedstawił gościom wystawy, publikacje książkowe, w których nie zabrakło wątki historii Żydów w Kowalu, nieliczne, ocalałe zdjęcia społeczności żydowskiej zamieszczone w albumie „Kowal wczoraj i dziś”, a także autentyczne księgi metrykalne zawierające spisy urodzeń żydowskich mieszkańców Kowala z I połowy XX wieku.
Drugim punktem wizyty było spotkanie z uczniami Szkoły Podstawowej im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu. W przejmującej rozmowie z potomkami społeczności doświadczonej przez Holocaust, młodzież dowiedziała się nie tylko o faktach związanych z historią Holocaustu, ale także osobistych historiach rodzin przybyłych gości. Przedstawiciele stowarzyszenia wygłosili także wiele ważnych słów dotyczących współczesnych zagrożeń ludobójstwem i zaapelowali, by przez pamięć o historii zachować czujność na przyszłość.
Po spotkaniu goście skierowali się na nieczynny cmentarz żydowski w Kowalu, gdzie kilka dni wcześniej stanęła pamiątkowa tablica nawiązująca swoim kształtem do żydowskiego nagrobka (macewy), wykonana przez Fundację Ari Ari i ufundowana ze środków Żydowskiego Instytutu Historycznego. W symbolicznym otwarciu tablicy wziął udział Burmistrz Eugeniusz Gołembiewski, członkowie Fundacji Ari Ari, uczniowie Szkoły Podstawowej w Kowalu, a także przedstawiciele społeczności kowalskiej. Władze miasta złożyły symboliczną wiązankę, a goście uczcili pamięć przodków, śpiewając tradycyjną żydowską modlitwę (kadish).
Warto zwrócić uwagę, że podczas uroczystości doszło także do ważnego spotkania przyjaciół ze szkolnej ławy – kolegów z klasy jednego z gości: Marka Strazynskiego, którzy przybyli na wieść o wizycie dawnego kolegi. Przyjaciele nie widzieli się ponad 50 lat.
Po uroczystościach na cmentarzu goście udali się na przejażdżkę po Kowalu. Justyna Marcinkowska, kowalanka i przedstawicielka Fundacji Ari Ari, przedstawiła gościom najważniejsze miejsca w Kowalu związane z historią żydowskiej społeczności: budynek dawnej synagogi, miejsca, gdzie usytuowane były mykwy, a także dawny rewir żydowski. Opowiedziała także o historii żydowskich mieszkańców Kowala przed II wojną światową oraz w jej trakcie. Ważnym punktem były także odwiedziny w Muzeum Szkolnym w Zespole Szkół Rolniczych w Kowalu, gdzie gości oprowadził Arkadiusz Ciechalski, założyciel muzeum i znawca lokalnej historii. Ze względu na deszczową pogodę wycieczka miała charakter samochodowy.
Wizytę gości zwieńczył obiad w restauracji Podgrodzie ufundowany przez władze miasta, w którym wziął także udział Burmistrz Eugeniusz Gołembiewski. Była to okazja do wymiany wrażeń oraz opowieści. Nasi goście opowiedzieli o swoich emocjach także przed kamerą portalu Kowal w Obiektywie. Następnie przedstawiciele stowarzyszenia udali się w dalszą podróż do Lubienia Kujawskiego, gdzie wzięli udział w dalszych spotkaniach.
Wykonano w ramach projektu:
