Cmentarz żydowski w Brześciu Kujawskim

Wpływy żydowskie w mieście poszerzył przywilej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1782 roku, nadany po pożarze miasta z 1781 roku. Na początku II połowy XIX wieku Żydzi stanowili największy odsetek mieszkańców w historii miasta – 35%. Odtąd ich liczebność systematycznie spadała. W 1939 roku 8% wszystkich mieszkańców było wyznania mojżeszowego. Podobnie jak w sąsiednich kujawskich miasteczkach zdominowali gospodarkę Brześcia Kujawskiego, w szczególności działalność handlową i usługową. Najbardziej znanymi przedsiębiorcami okresu międzywojennego byli: rodzina Zryl (restauracja i piwiarnia), Majer Dancyger (olejarnia), Maurycy Grundland (suszarnia cykorii). Wśród płatników składki największą płacił Icek Szapiro (właściciel torfowiska Potok).

Brzescy Żydzi byli członami wielu organizacji gospodarczych, społecznych, oświatowych, religijnych i politycznych. Według danych z początku lat 30. XX w. największą sympatią cieszyli się syjoniści i bundziści. Pomiędzy prawicowymi syjonistami a lewicowym bundem dochodziło do niekończących się sporów w zarządzie gminy. Nieumiejętność kompromisu nie pomagała przezwyciężyć fatalnej sytuacji finansowej kahału, ani też w wyborze władz. Przez cały okres międzywojenny zarząd gminy konstytuował się i odwoływał więcej niż kilkukrotnie. Religijnym przywódcą do 1925 roku był rabin Suchar Lewenthal. Następne wybory w 1926 roku wygrał Kasryel Nuta Rabinowicz.

Centrum społeczności stanowiła synagoga przy ul. Krakowskiej. Drewniana, pochodząca z przełomu XVIII i XIX wieku i nieremontowana została doprowadzona do ruiny i w efekcie zamknięta przez miasto w 1928 roku. Podobnie rzeźnia i budynek dla ubogich. Generalny remont przeprowadzono na przełomie lat 20 i 30. XX w. Budynek dla ubogich rozebrano. Oprócz wymienionych nieruchomości istniał też cmentarz – nieoparkaniony z drewnianym domem przedpogrzebowym, który rozpadł się w latach 30. XX w. Mimo fatalnej kondycji infrastruktury cmentarz powiększono w 1930 roku. Odtąd liczył 1,5 morgi. Mówiono o cm. starym i nowym, aczkolwiek był to jeden wspólny obiekt. Warto wiedzieć, że do 1830 roku chowali się na nim także Żydzi z Włocławka.

Animozje w stosunkach polsko-żydowskich, które rozgorzały w latach 30. XX w. dały o sobie znać również w Brześciu Kujawskim. Ostatnia dekada swobodnego życia społeczności żydowskiej najeżona była bójkami, aktami wandalizmu, pikietami, akcjami ulotkowymi. Prowodyrami byli najczęściej młodzi ludzie skupieni wokół Stronnictwa Narodowego lub endecji. Kres nadszedł we wrześniu 1939 roku. Miejscowych Żydów zmuszono do podpalenia własnej synagogi. Na początku 1941 roku utworzono w Brześciu Kujawskim getto, skąd wywożono ludzi do podpoznańskich obozów pracy. Potem do getta w Łodzi. Likwidacja getta nastąpiła w 1942. Straceńców uśmiercono w Chełmnie nad Nerem.

Po wojnie pojawiło się niewielu ocaleńców. W 1947 roku odnotowano 34 Żydów. Większość wyjechała w następnych latach, choć wiadomo, że pojedyncze osoby mieszkały tu do końca lat 60. XX w.

Lokalizacja

Cmentarz położony na zachód od centrum miasta, przy ul. 11 Listopada (DK 62). Z centrum udajemy się w kierunku Radziejowa. Po przekroczeniu mostu na Zgłowiączce i przejechaniu ok. 300 metrów po lewej stronie widzimy ogrodzony teren na lekkim wzniesieniu wraz z metalową bramą. Tu jest cmentarz żydowski.

Od północy graniczy z szosą, którą dojechaliśmy, z pozostałych stron z nieużytkami i terenami podmokłymi. Obszar wydzielony katastralnie – obręb nr 1 Brześć Kujawski – miasto, działka ewidencyjna nr 573. Powierzchnia około 0,85ha. Teren nie jest objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. Obiekt figuruje w wojewódzkiej ewidencji zabytków i gminnej ewidencji zabytków. Opracowano dwie karty cmentarza: w 1987 (Piotr Kokotkiewicz) i w 1992 r. (Ewa Szulc). Cmentarz stanowi własność Gminy Miasta Brześć Kujawski. Sklasyfikowany jako teren rekreacyjny i wypoczynkowy. Cmentarz znajduje się w strefie ochrony krajobrazu kulturalnego.

Cmentarz miejski położony na wzniesieniu, pomiędzy szosą a terenami podmokłymi. Brak zachowanych jakichkolwiek śladów po bramie, ogrodzeniu, domu przedpogrzebowym i innych elementach dawnej infrastruktury cmentarza. Wzdłuż północnej granicy przebiegają sieci gazowa i telekomunikacyjna. Przez cmentarz do dawnego basenu doprowadzono wodociąg.
Układ zewnętrzny cmentarza nieczytelny – pierwotnie na planie zbliżonym do prostokąta, układ wewnętrzny nieznany z uwagi na zniszczenie cmentarza przez Niemców podczas okupacji, powojenną dalszą dewastację i kradzież i wybudowanie w 1976 roku basenu miejskiego.
Na cmentarzu nie zachowały się żadne nagrobki. Obecnie teren cmentarza to nieczynny basen miejski wraz z zarośniętym piaszczystym boiskiem i alejkami, piaskownicą i opuszczonym budynkiem.

Dziedzictwo kulturowe

Teren cmentarza to materialne dziedzictwo Żydów, którzy osiedlili się w Brześciu Kujawskim już w pierwszej połowie XV wieku i jednoznacznie przyczynili się do rozwoju miasteczka. Wartość kulturowa uległa niestety zatraceniu w momencie, kiedy zabrakło przedwojennych żydowskich mieszkańców Brześcia Kujawskiego. Istnieją pogłoski, że nagrobki posłużyły jako materiał budowlany do utwardzenia dróg, a także mogły zostać zabrane przez kamieniarzy.
Cmentarz żydowski w Brześciu Kujawskim to jeden z najstarszych udokumentowanych kirkutów w województwie kujawsko-pomorskim.

Opracowanie dokumentalne: Michał Wiśniewski
Opracowanie projektowe: Fundacja Ari Ari
Autorzy zdjęć: Michał Wiśniewski, Fundacja Ari, Ari

Współfinansowanie

Dofinansowane ze środków budżetu państwa, w ramach programu „Wspólnie dla dziedzictwa” Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Projekt pt. Zapomniane cmentarze. Dziedzictwo kulturowe Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej

Cmentarz założony prawdopodobnie na początku XVII w. (co najmniej 1616). Najstarsze informacje o obecności Żydów w Brześciu Kujawskim pochodzą z 1428 roku. Natomiast pierwsza wiarygodna wzmianka o istnieniu cmentarza pochodzi z 1616 roku – płacili czynsz od budynków, placów i cmentarza staroście brzeskiemu. Być może istniał nawet pod koniec XVI wieku, gdyż z tego okresu znane są wiadomości o istnieniu samodzielnego kahału z synagogą.