cmentarz ŻYDOWSKI W LUBIENIU KUJAWSKIM
Żydzi zaczęli osiedlać się w Lubieniu Kujawskim w końcu XVIII wieku, w połowie XIX wieku powstał kahał lubieński, w 1897 roku społeczność żydowska stanowiła ponad połowę mieszkańców miasta. W dwudziestoleciu międzywojennym Lubień był siedzibą gminy wyznaniowej, a Żydzi odgrywali niebagatelną rolę w życiu gospodarczym i społecznym miasta, prowadząc blisko 80% placówek handlowych i zakładów rzemieślniczych. W roku 1929 społeczność żydowska Lubienia liczyła 905 osób.
Hitlerowskie prześladowania Żydów w Lubieniu rozpoczęły się już 16 września 1939 roku od podpalenia synagogi i części domów w dzielnicy żydowskiej. W następnym roku naziści niemieccy zburzyli dom modlitwy i zniszczyli cmentarz. Wysiedlenia lubieńskich Żydów do gett i obozów pracy w całej okupowanej Polsce trwały od listopada 1939 do początku 1942 roku. Większość została zamordowana. Po II wojnie światowej społeczność żydowska w Lubieniu Kujawskim nie odrodziła się.
Cmentarz położony tuż za północnym skrajem miasta, na zachodnim skraju wsi Stępka. Z centrum udajemy się ul. Kościuszki (DK 91) w kierunku Kowala, by po 500 metrach skręcić na skrzyżowaniu w kierunku Białotarska. Tuz przy skrzyżowaniu po prawej stronie widzimy klepisko służące za parking. Tu jest cmentarz żydowski.
Od północy graniczy z drogą, którą dojechaliśmy, od wschodu i południa z lasem, a od zachodu z DK 91.
Obszar niewydzielony katastralnie – na terenie obrębu nr 33 Stępka, działka ewidencyjna nr 82. Powierzchnia około 0,30ha. Teren nie jest objęty miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego
Żydzi w Lubieniu Kujawskim - rys historyczny
Najstarsze informacje o obecności Żydów w Lubieniu Kujawskim pochodzą z II połowy XVIII wieku. Ich największy odsetek przypada na przełom XIX i XX wieku. W 1897 roku stanowili blisko 54% mieszkańców miasta. Odtąd ich odsetek spadał poprzez ruchy migracyjne do większych ośrodków miejskich zagranicznych i rodzimych. Niemniej tuż przed wybuchem wojny w 1939 roku Żydzi liczyli 30% populacji Lubienia.
Kahał powstał około połowy XIX wieku, nieco wcześniej powstać musiał cmentarz. Praktycznie wszyscy członkowie gminy żydowskiej mieszkali w mieście, z nielicznymi wyjątkami w postaci mieszkańców wsi i majątków. Żydzi odegrali niebagatelną role w życiu gospodarczym miasteczka. W okresie międzywojennym około 75% placówek handlowych i zakładów rzemieślniczych należało do nich. Najbardziej znanymi przedsiębiorcami byli: Chuna Ajzenwasser (maślarnia w Kaliskach), Chaim Kowalski (mydlarnia), Szmul Walter (fabryka wody gazowanej) i Abraham Burak (olejarnia). Wśród płatników składek w 1931 roku największą uiścił Aleksander Zakrzewski, właściciel majątku Kobyla Łąka.
Lubieńscy Żydzi byli członami wielu organizacji gospodarczych, społecznych, oświatowych, religijnych i politycznych. Według danych z początku lat 30. XX wieku największą sympatią cieszyli się ortodoksi. Infrastrukturę gminy stanowiły: drewniana synagoga kryta blachą, drewniany dom modlitwy, cheder, łaźnia. Funkcjonował także przytułek dla ubogich, lecz przerobiono go na mieszkanie dla rabina. Poza tym oparkaniony w 75% cmentarz z ceglanym budynkiem krytym papą, gdzie mieszkał dozorca. W latach 30 wszystkie budynki wymagały gruntownego remontu, lecz brak środków powodował działania w bardzo ograniczonym wymiarze. Gminie przewodził rabin Izrael Piotrowski od 1909 r. Przytłaczająca przewaga gospodarcza nad polskimi mieszkańcami powodowała liczne konflikty i spory, które przybrały na silę wraz z początkiem lat 30. XX w. Pikiety pod sklepami, zamalowanie szyldów, malowanie obraźliwych haseł ze strony zwolenników Stronnictwa Narodowego były coraz częstsze jednak miejscowy komendant policji najczęściej nie dopatrywał się w tym przestępstwa ani wykroczenia.
Hitlerowskie prześladowania rozpoczęły się już 16 września 1939 roku od podpalenia synagogi. W następnym roku zburzono dom modlitwy i zniszczono cmentarz. Pierwsze wywózki miały miejsce w listopadzie 1939. Wówczas grupę młodych Żydów wywieziono do podpoznańskiego obozu pracy. Innych wywożono do Generalnego Gubernatorstwa i zamykano w gettach. Bliżej nieokreślona liczebnie grupa wegetowała jeszcze do 1941 roku. Została przewieziona do łódzkiego getta. Ostatnie ofiary skończyły w Chełmnie nad Nerem. Po wojnie życie żydowskie nie odrodziło się. Kilka osób, które powróciło, po krótkim pobycie wyjechało.
Opracowanie dokumentalne: Michał Wiśniewski
Opracowanie projektowe: Fundacja Ari Ari
Autorzy zdjęć: Michał Wiśniewski, Fundacja Ari, Ari
Współfinansowanie
Dofinansowane ze środków budżetu państwa, w ramach programu „Wspólnie dla dziedzictwa” Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Projekt pt. Zapomniane cmentarze. Dziedzictwo kulturowe Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej
Cmentarz żydowski w Lubieniu Kujawskim, założony około połowy XIX wieku, został zniszczony przez nazistowskich okupantów podczas II wojny światowej. Choć nieczynny, pozostaje miejscem spoczynku kilku pokoleń Żydów z Lubienia Kujawskiego.